Διαθέσεις του ρήματος,ποιητικό αίτιο,αντικείμενο,Θεωρία-Ασκήσεις,Γλώσσα Β΄Γυμνασίου, Ενότητα 4η

ΔΙΑΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΡΗΜΑΤΟΣ   -ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΑΙΤΙΟ –  ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Β΄ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ (με παραδείγματα),ΘΕΩΡΙΑ-ΑΣΚΗΣΕΙΣ(και ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΕΣ)

  Η διάθεση είναι η έννοια του ρήματος,δηλαδή η ενέργεια ,το πάθημα ,η κατάσταση του υποκειμένου του ρήματος.΄Ετσι,παρατηρούμε ότι τα ρήματα,εκτός του ότι ανήκουν μορφολογικά σε δύο κατηγορίες (ενεργητική - παθητική φωνή),διαφέρουν μεταξύ τους και σημασιολογικά,ως προς το τι δηλώνει το υποκείμενό τους(δηλώνει αυτό που ενεργεί,αυτό που δέχεται την  ενέργεια….)

Τέσσερις είναι οι βασικές  κατηγορίες των διαθέσεων:

1)Ενεργητική διάθεση:σε αυτήν το  υποκείμενο είναι «ο δράστης».

2)Παθητική διάθεση:σ’ αυτήν τονίζεται η δράση.

3)Μέση διάθεση:το υποκείμενο είναι και δράστης και δέκτης της ενέργειας.

4)Ουδέτερη διάθεση:δεν είναι ούτε δράστης ,ούτε δέκτης καμμιάς ενέργειας το υποκείμενο.

παραδείγματα στις διαθέσεις:1)Ο καθένας είχε τις απαιτήσεις του.

2)Ο Σωκράτης καταδικάστηκε σε θάνατο από τους Αθηναίους.

3)Η αδελφή μου ντύνεται.

4)Παραμένει αποκλεισμένος από την εκπαίδευση.

 

  Όταν διατυπώνουμε ένα νόημα με ρήμα παθητικής διάθεσης(παράδειγμα 2),έχουμε παθητική σύνταξη.Στην παθητική σύνταξη ,το προθετικό σύνολο (συνήθως από+αιτιατική πτώση)που δείχνει το πρόσωπο ή πράγμα από το οποίο παθαίνει κάτι ή δέχεται μια ενέργεια  το υποκείμενο ,λέγεται ποιητικό αίτιο.π.χ.Η κοινωνία ωφελείται από την εκπαίδευση των γυναικών.

Το ποιητικό αίτιο το συναντάμε και :α) με ρηματικά επίθετα σε –τός π.χ.αγαπητός σε όλους. β)στις παθητικές μετοχές που λήγουν σε -μένος π.χ.  χώμα βρεγμένο με νερό.  γ)σε μετοχές παρακειμένου συχνά είναι ενωμένο ως πρώτο συνθετικό π.χ.ηλιοκαμένος(καμένος από τον ήλιο).

 Αντικείμενο: ρήματα μεταβατικά και αμετάβατα:

Τα ρήματα που δείχνουν ότι η ενέργεια του υποκειμένου δε μεταβαίνει(πηγαίνει)σε κάτι άλλο λέγονται ενεργητικά αμετάβατα.π.χ.Ο δάσκαλος είχε έρθει από την Αθήνα.

Τα ρήματα που δείχνουν ότι η ενέργεια του υποκειμένου μεταβαίνει σε κάποιο πρόσωπο ή πράγμα λέγονται ενεργητικά μεταβατικά.π.χ.Είχε φέρει τη Νέα Παιδαγωγική.

Πολλά ρήματα στη νέα ελληνική γλώσσα είναι σε άλλο γλωσσικό περιβάλλον μεταβατικά και σε άλλο αμετάβατα.π.χ.Αρχίζουμε τις πρόβες-Η γιορτή άρχισε στις δύο.

Το πρόσωπο ή το πράγμα που δέχεται την ενέργεια του υποκειμένου του ρήματος και είναι απαραίτητο συμπλήρωμα της έννοιάς του λέγεται αντικείμενο.

Το αντικείμενο μπορεί να είναι ουσιαστικό,αντωνυμία,αλλά και επίθετο,μετοχή ή και μια ολόκληρη πρόταση με άρθρο ή χωρίς άρθρο μπροστά τους,όταν παίρνουν  τη θέση ουσιαστικού. π.χ.΄Ηθελε να μιλήσει.

Μονόπτωτα λέγονται τα μεταβατικά ρήματα  που χρειάζονται ως συμπλήρωμα μόνο μία πτώση.π.χ.Κάναμε μάθημα.Πώς να το εξηγήσω;

Δίπτωτα λέγονται τα ρήματα που χρειάζονται ως συμπλήρωμα δύο πτώσεις, δηλαδή δύο αντικείμενα.Το αντικείμενο που συνδέεται στενότερα με το ρήμα λέγεται άμεσο,ενώ το άλλο λέγεται έμμεσο.π.χ. Η Ελένη μαγείρεψε του Κώστα μακαρόνια(άμεσο σε αιτιατική και έμμεσο σε γενική).Στα δίπτωτα ρήματα το έμμεσο αντικείμενο μπορεί να αντικατασταθεί από εμπρόθετο (από,με,σε,για+αιτιατική). π.χ.Η Ελένη μαγείρεψε στον Κώστα μακαρόνια.

Στα δίπτωτα ρήματα που συντάσσονται με δύο αιτιατικές ,η αιτιατική προσώπου ή του προσωποποιημένου πράγματος ή του έμψυχου είναι το άμεσο αντικείμενο. Αν  και οι δύο αιτιατικές δηλώνουν πράγμα ,έμμεσο αντικείμενο είναι αυτό που μπορεί να αντικατασταθεί με εμπρόθετο.π.χ. Φόρτωσαν το αυτοκίνητο πράγματα(=με πράγματα,έμμεσο αντικείμενο).

΄Ενας εμπρόθετος προσδιορισμός που σχηματίζεται με τις προθέσεις από,με ,σε +αιτιατική μπορεί να λειτουργεί ως αντικείμενο του ρήματος και λέγεται εμπρόθετο αντικείμενο.π.χ. Γέμισε το σπίτι με στολίδια.

Για να διακρίνω εύκολα το άμεσο και έμμεσο αντικείμενο: μετατρέπω την ενεργητική σύνταξη (διάθεση) σε παθητική. Το αντικείμενο της ενεργητικής που θα γίνει υποκείμενο της παθητικής σύνταξης θα είναι (στις περισσότερες περιπτώσεις) το άμεσο αντικείμενο και το άλλο το έμμεσο.

Π.χ. «Έδωσα στην Ελένη το χαρτί» μετατροπή σε παθητική σύνταξη: «Το χαρτί δόθηκε στην Ελένη από εμένα». Αρα," το χαρτί" είναι το άμεσο αντικείμενο του ρήματος και το "στην Ελένη" το έμμεσο.

Όταν ένα ρήμα παίρνει ως συμπλήρωμα δύο αιτιατικές τότε μπορεί η μία αιτιατική να είναι αντικείμενο και άλλη κατηγορούμενο του αντικειμένου (Εκλέγουμε εσένα πρόεδρο ή ως πρόεδρο). Η αιτιατική «εσένα» είναι αντικείμενο και η αιτιατική "πρόεδρο" κατηγορούμενο του αντικειμένου, αφού δίνει σε αυτό κάποια ιδιότητα. Συχνά πριν από την αιτιατική-κατηγορούμενο του αντικειμένου υπάρχουν τα μόρια ως, για, σαν. 

Ρήματα που συντάσσονται με κατηγορούμενο του αντικειμένου είναι: αποκαλώ, διορίζω, εκλέγω, θεωρώ, κρίνω, ονομάζω, χειροτονώ,ανακηρύσσω .....

Το σύστοιχο αντικείμενο:είναι το αντικείμενο που έχει παρόμοια ή την ίδια σημασία με το ρήμα ή συχνά  ετυμολογική συγγένεια με αυτό. π.χ.Λέει πολλά λόγια και με κουράζει. Σχεδιάζει πολλά (σχέδια).Ονειρεύεται διάφορα (όνειρα). Κάνει πράγματα περίεργα. Συχνά το σύστοιχο αντικείμενο παραλείπεται και στη θέση του μένει ο επιθετικός του προσδιορισμός ή μια αόριστη αντωνυμία ή ένα επίρρημα.

 Ρήματα που παίρνουν σύστοιχο αντικείμενο:  ζωγραφίζω (ζωγραφιές) ,ζω (ζωή), λέω (λόγια) , ονειρεύομαι (όνειρα) , σχεδιάζω (σχέδια) ,τραγουδώ (τραγούδι) , τρώω (φαγητό) , χορεύω (χορό) .....

Μια ακόμα παρατήρηση:

Το αντικείμενο σε γενική αποτελεί απαραίτητο συμπλήρωμα του ρήματος που προβλέπεται από τη σημασία του και  το βρίσκουμε με συγκεκριμένες κατηγορίες ρημάτων

 (ρήματα έκφρασης: εξομολογούμαι, λέω, μιλάω, χαμογελώ....

ρήματα αίσθησης: αρέσει, ξινίζει, μυρίζει ..

ρήματα κτήσης: ανήκει, βρίσκεται ....

ρήματα που δηλώνουν σχέση: μοιάζω, ταιριάζω...   )

π.χ. Μοιάζει της μητέρας του.

Η γενική προσωπική είναι γενική ονόματος προσώπου ή συνήθως προσωπικής αντωνυμίας και φανερώνει το πρόσωπο στο οποίο αναφέρεται η έννοια του ρήματος και το οποίο δέχεται την ωφέλεια ή τη βλάβη από αυτό που δηλώνει το ρήμα, γι’ αυτό και ονομάζεται γενική προσωπική χαριστική ή αντιχαριστική αντίστοιχα. Τη συναντάμε, κυρίως, με απρόσωπα ρήματα ή εκφράσεις (φαίνεται ,πρέπει, είναι δύσκολο, είναι δίκαιο, είναι σωστό.....), 

π.χ." Μου φαίνεται ότι κρύωσες στη χθεσινή βόλτα." , αλλά και με μεταβατικά (πονώ, φιλώ, γεμίζω, . ..), π.χ. "Να μου γεμίσεις  το μπουκάλι με νερό."...

(τη  θεωρία  για το αντικείμενο σε πτώση γενική και τη γενική προσωπική από το http://vprassas.blogspot.com/ )

ΑΣΚΗΣΗ

1)Μετατρέψτε την ενεργητική σύνταξη σε παθητική στις ακόλουθες προτάσεις:

α)Οι ΄Ελληνες φυλάκισαν τον αγωνιστή.

β)Η σκόνη λέρωσε το παντελόνι του.

Ποια είναι τα αντικείμενα στις παραπάνω προτάσεις; Ποια η  συντακτική τους θέση μετά τη μετατροπή της ενεργητικής σύνταξης σε παθητική;

2) Να αναγνωρίσετε τις διαθέσεις των ρημάτων των  παρακάτω προτάσεων.

α. Ο δάσκαλος τιμώρησε αυστηρά τους μαθητές.

β. Ο τραυματίας μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο από  περαστικούς.

γ. Αδιαφορούσε για την οικογένειά του.     

δ. Το περιβάλλον καταστρέφεται από τον άνθρωπο.

ε. Ο αστυνομικός συνέλαβε τον κλέφτη.

στ. Σε ποιο κομμωτήριο χτενίζεσαι;

 ζ. Υπάρχουν ψάρια  αυτήν την περίοδο;

  η. Ετοιμαστήκατε για τις εξετάσεις;

 θ. Οι δυνατοί εκμεταλλεύονται τους αδύνατους.

  ι. Η μητέρα  αγκαλιάζει το παιδί της.

3) Να μετατρέψετε την παθητική σύνταξη σε ενεργητική και αντίστροφα(στην παθητική σύνταξη να υπογραμμίσετε το ποιητικό αίτιο):
α. Η ατμόσφαιρα μολύνεται από τα καυσαέρια.     Τα καυσαέρια μολύνουν την ατμόσφαιρα. 

β. Τα παιδιά ενθουσιάστηκαν με τη θεατρική παράσταση. 

 γ. Όλοι αντιμετώπιζαν τον Γιώργο με σεβασμό.

δ. Ο διευθυντής του προσέφερε υψηλή θέση στην επιχείρηση. 

ε. Θεώρησαν το Γιάννη υπεύθυνο για το ατύχημα. 

4)Σημειώστε σε ποιες περιπτώσεις τα ρήματα είναι μεταβατικά και σε ποιες αμετάβατα.

1. Το παιδί πετάει την μπάλα.      
2. Το χελιδόνι πετάει.   
3. Το δάπεδο λάμπει!
4. Το παιδί πλένει τα δόντια του το πρωί.

5)Υπογραμμίστε τα αντικείμενα στις πιο κάτω προτάσεις και σημειώστε αν είναι άμεσα ή έμμεσα. 
1. Θα της στείλω μήνυμα. 
2. Σας διηγήθηκε όλη την ιστορία. 
3. Τους έδωσε την απάντηση. 
4. Σου θυμίζω ότι το απόγευμα θα λείπω. 
5. Με κέρασε καφεδάκι.                                                                                        6.Μαθαίνει τον γιο της κολύμπι.

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

ΤΟ ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ 4 ΚΑΙ ΕΠΙΠΛΕΟΝ ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ  ΕΔΩ

ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΝΟΧΗ ΕΥΡΥΤΕΡΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΔΩ

ΕΥΗ ΚΑΡΟΥΝΙΑ  http://filologikaek.blogspot.gr     – ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2018