"ΕΛΕΝΗ" ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ --ΛΟΓΙΚΗ-ΠΟΛΕΜΟΣ -ΕΙΡΗΝΗ-ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΑΔΙΚΟ.

"ΕΛΕΝΗ" ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ, ΤΡΑΓΩΔΙΑ Γ΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ: ΛΟΓΙΚΗ , ΠΟΛΕΜΟΣ , ΕΙΡΗΝΗ, ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ, ΤΟ ΑΔΙΚΟ

Ο Ζευς, η Λήδα και ο Έρως παρακολουθούν τη γέννηση της Ελένης και των Διοσκούρων (Ολλανδικό φαγεντιανό, 1550)

Στην "Ελένη" του Ευριπίδη, κατά τη διάρκεια της μελέτης της τραγωδίας,προκύπτουν πολλά ζητήματα, που  ο ποιητής θέλει να προβάλλει.Οι  τραγικές συνέπειες του πολέμου,οι νικητές (υπάρχουν άραγε;) και οι νικημένοι,το "είναι" και το "φαίνεσθαι",δηλαδή η αλήθεια και τα φαινόμενα(αυτά που φαίνονται αλλά δεν είναι αληθινά),το δίκαιο και το άδικο.

Ο ποιητής,πράγμα που συμβαίνει πολύ συχνά στο αρχαίο θέατρο,δεν δίνει στον θεατή του έτοιμες απαντήσεις,ούτε λύσεις.Τον αφήνει να τις ανακαλύψει μόνος του,αφού τον προβληματίσει πρώτα.Αφού τον περάσει από  έντονα συναισθήματα,αγωνίας και φόβου,λύπης και αναμονής για την τύχη των ηρώων του,τον οδηγεί σε σκέψεις που θα τον φτάσουν στην αλήθεια της ζωής.Μια αλήθεια στην οποία μόνο η ελευθερία μπορεί να οδηγήσει.

Η Αθήνα του τέλους του 5ου αιώνα βρίσκεται σε πολύ δύσκολη θέση ,μετά την ήττα των Αθηναίων στη Σικελική εκστρατεία(413π.Χ.).Όταν το 412π.Χ. ο Ευριπίδης παρουσιάζει την "Ελένη " του μπροστά στο αθηναϊκό κοινό,δεν μπορεί παρά να τους προτείνει να χρησιμοποιήσουν τη Λογική τους και να επιλέξουν το δίκαιο και το σωστό.Τους θέτει προβληματισμούς,για να τους οδηγήσει μαζί με τους ήρωές  του στη λύτρωση!Επικοινωνεί μαζί τους μ' έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο,το έργο του.Τους "ανοίγει" τα μάτια ,για να δουν τις συνέπειες του πολέμου(Ελένη, Μενέλαος,Τεύκρος και πολλοί άλλοι-τα θύματά του).Η αξία της ειρήνης ξεπροβάλλει μέσα από το έργο και από κάθε λέξη των ηρώων.Γιατί ,ό,τι υποφέρουν ,είναι αποτέλεσμα του πολέμου.

Η Θεονόη στηρίζει το δίκαιο και την Ελένη.                              

Ο Θεοκλύμενος,που θέλει την Ελένη για γυναίκα του,αδιαφορεί για το δίκαιο.Όμως,στο τέλος ,τη χάνει,γιατί αυτό είναι το σωστό!Να γυρίσει στην πατρίδα της,για να αποκαταστήσει τη φήμη της!(όλοι στην Ελλάδα πιστεύουν ότι πρόδωσε τον άντρα της και βρίσκεται στην Τροία ,ενώ ο Ευριπίδης την εμφανίζει στην Αίγυπτο).

Αυτά ,λοιπόν,διδάσκει,ο Ευριπίδης με την τραγωδία του:λογική,δίκαιο,ειρήνη.

Η τραγωδία  είναι μια εξαιρετική διδασκαλία για τον πολίτη της Αθήνας.Η "κάθαρση" έρχεται στην ψυχή του θεατή και τον λυτρώνει για λίγο από τα βάσανα. Φεύγει από την παράσταση ανακουφισμένος,με καθαρή ψυχή και πιο ώριμος.Έτσι θα προχωρήσει την επόμενη μέρα στη ζωή του.

ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ

Δείτε την εισαγωγή στη Δραματική ποίηση ΕΔΩ

(ΠΑΡΑΘΕΤΟΥΜΕ  ΤΗΝ ΥΠΟΘΕΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ:

Η υπόθεση

Η τραγωδία αρχίζει με την Ελένη ικέτιδα στο μνήμα του Πρωτέα να εξιστορεί τα δεινά της και να προσπαθεί να αποφύγει το Θεοκλύμενο που την πιέζει να τον παντρευτεί. Εκεί την συναντά ο Τεύκρος, αδελφός του Αίαντα του Τελαμώνιου, ο οποίος στο ταξίδι για την Κύπρο περνά από την Αίγυπτο ,για να πάρει χρησμό από τη κόρη του Πρωτέα, Θεονόη ,που είχε προφητικές ικανότητες.
Ο Τεύκρος,λοιπόν, δίνει πληροφορίες στην Ελένη σχετικά με την οικογένειά της και τον Μενέλαο. Της λέει μάλιστα ότι πληθαίνουν οι φήμες ότι ο άνδρας έχει πεθάνει, έτσι εξανεμίζεται και η τελευταία ελπίδα της για να επιστρέψει ζωντανή με τον Μενέλαο στη Σπάρτη. Έτσι,η ηρωίδα με τις Σπαρτιάτισσες γυναίκες που αποτελούν το Χορό θρηνεί για την τύχη της. Σ' αυτό το σημείο εμφανίζεται ρακένδυτος και ναυαγός ο Μενέλαος, ο οποίος διεκτραγωδεί τη συμφορά του μετά την άλωση της Τροίας. Αφού απαριθμεί τα δεινά του, που είναι ταυτόχρονα δεινά αιώνια που προκαλεί ο πόλεμος, αποκαλύπτει ότι τη γυναίκα του την έκρυψε στο βάθος μια σπηλιάς μαζί με άλλους ναυαγούς. Μη γνωρίζοντας πού βρίσκεται, πλησιάζει το παλάτι ζητώντας τρόφιμα και βοήθεια. Η γριά θυρωρός που τον υποδέχεται τον προτρέπει να φύγει το γρηγορότερο, καθώς ο Θεοκλύμενος έχει βγάλει εντολή ότι θα σκοτώνεται όποιος Έλληνας φτάσει τη χώρα του, του εξηγεί ότι μισεί τους Έλληνες εξαιτίας της Ελένης. Φυσικά ,ταράζεται στο άκουσμα του ονόματος της Ελένης και προβληματίζεται για την σχέση αυτής της γυναίκας που είναι στην Αίγυπτο και της «δικής» του που είναι κρυμμένη στην σπηλιά. Οι γυναίκες του Χορού αναγγέλλουν χαρμόσυνα ότι ο Μενέλαος ζει και ότι μάλιστα βρίσκεται ναυαγός στις όχθες του Νείλου. Στη συνέχεια, έχουμε την πρώτη συνάντηση του ζευγαριού, όπου η Ελένη τρομάζει στην παρουσία του «άγνωστου» άνδρα και σπεύδει να κρυφτεί στο μνήμα του Πρωτέα. Ο Μενέλαος διαπιστώνει την ομοιότητα αυτής της γυναίκας με την Ελένη στη σπηλιά και σαστίζει. Η στιχομυθία που ακολουθεί θα οδηγήσει στην αναγνώριση του Μενέλαου από την Ελένη, η οποία προσπαθεί να τον πείσει ότι αυτή είναι η πραγματική του γυναίκα και ότι αυτός  μαζί του έχει απλώς το είδωλο που δημιούργησε η Ήρα. Η δυσπιστία του Μενέλαου διαλύεται,όταν ένας πιστός του σύντροφος και φύλακας της Ελένης στη σπηλιά (ΑΓΓΕΛΙΑΦΟΡΟΣ),έρχεται να αναγγείλει την εξαφάνιση της γυναίκας που είχαν εντολή να φυλάνε. Χάθηκε στον ουρανό οικτίροντας Έλληνες και Τρώες που πολεμούσαν τόσα χρόνια για κάτι το άυλο, «για ένα πουκάμισο αδειανό, για μια Ελένη». Έτσι ,έχουμε την αναγνώριση της Ελένης από το Μενέλαο. Οι δύο σύζυγοι εκφράζουν τη χαρά και την ανακούφιση τους για τη συνάντησή τους.
Η Ελένη εξηγεί στη συνέχεια ότι ο μόνος τρόπος για να φύγουν ζωντανοί από την Αίγυπτο είναι να παρακαλέσουν τη Θεονόη να κρατήσει μυστικό τον ερχομό του Μενέλαου, γιατί διαφορετικά κινδυνεύει από τον Θεοκλύμενο. Αφού πέσει η Ελένη στα πόδια της ως ικέτις και εξασφαλίσουν τη σιωπή της Θεονόης, καταστρώνουν το σχέδιο της διαφυγής τους. Η Ελένη ζητεί από το Θεοκλύμενο να της παράσχει ένα καράβι για να ανοιχτεί στο πέλαγος, ώστε να αποδώσει, ως όφειλε βάσει των εθίμων, τις νεκρικές τιμές στο νεκρό της άνδρα. Έτσι, καταφέρνουν να δραπετεύσουν οι δύο σύζυγοι. Όταν βέβαια το μαθαίνει ο Θεοκλύμενος ,είναι έτοιμος να σκοτώσει τη Θεονόη, εμφανίζονται ,όμως,οι Διόσκουροι, οι αδελφοί της Ελένης, και ως «από μηχανής θεός» τον μεταπείθουν και το δράμα κλείνει ειρηνικά.   ΠΗΓΗ:wikipedia).

ΤΕΥΚΡΟΣ: ...στη θαλασσινή τη γη της Κύπρου, όπου μου χρησμοδότησε

ο Απόλλων ότι θα εγκατασταθώ, δίνοντας στον τόπο όνομα νησιού, της Σαλαμίνας, εκείνης της πατρίδας μου ανάμνηση...

ΕΛΕΝΗ: Δεν πήγα εγώ στην τρωική τη γη, αλλά το είδωλό μου ήταν...

ΑΓΓΕΛΙΑΦΟΡΟΣ: Τι λες; Για ένα σύννεφο ,λοιπόν ,μάταια κοπιάζαμε;

ΑΛΛΑ ΑΝΤΙΠΟΛΕΜΙΚΑ ΕΡΓΑ:

1)"Έκτορας και Ανδρομάχη"

Από το Τρωικό κάστρο η Ανδρομάχη
στον Έκτορα που κίναε για τη μάχη
φώναξε με φωνή φαρμακωμένη:

«Στρατιώτη μου, τη μάχη θα κερδίσει,
όποιος πολύ το λαχταρά να ζήσει.
Όποιος στη μάχη πάει για να πεθάνει,
στρατιώτη μου για πόλεμο δεν κάνει»

Έτσι κι εμένα η κόρη του Γαβρίλη
σαν έφευγα στις 20 τ' Απρίλη
μου φώναξε ψηλά από το μπαλκόνι:

«Στρατιώτη αν θες τη μάχη να κερδίσεις,
μια κοπελίτσα κοίτα ν' αγαπήσεις.
Όποιος τον γυρισμό του όρκο δεν κάνει,
στρατιώτη μου, τον πόλεμο τον χάνει»

[πηγή: Από το θεατρικό έργο της Πηνελόπης Δέλτα, Παραμύθι χωρίς Όνομα, στίχοι: Ιάκωβος Καμπανέλλης, μουσική: Μ. Χατζιδάκις. Περιέχεται στο δίσκο Ματωμένος Γάμος/Παραμύθι χωρίς όνομα (Columbia, 1965)]

2)

Πάμπλο Πικάσο, Γκερνίκα (1937), Εθνικό Μουσείο Τέχνης «Βασίλισσα Σοφία», Μαδρίτη.

Αυτός ο τεράστιος καμβάς (3,54x7,82μ) περιγράφει την απανθρωπιά, τη βιαιότητα και την απόγνωση του πολέμου. Ήταν παραγγελία της δημοκρατικής κυβέρνησης της Ισπανίας για τη Διεθνή Έκθεση του Παρισιού το 1937. Ο Πικάσο εμπνεύστηκε το έργο όταν, στις 26 Απριλίου της ίδιας χρονιάς, στα πλαίσια του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου, Γερμανοί πιλότοι της αεροπορίας των εθνικιστών βομβάρδισαν την κωμόπολη Γκερνίκα της Χώρας των Βάσκων. Στο βομβαρδισμό εκείνο σκοτώθηκαν 1.650 άνθρωποι και ισοπεδώθηκε το 70% της πόλης με 32 τόνους εκρηκτικά.(πηγή ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ).

3)H Μάνα Κουράγιο και τα παιδιά της, 1939

     Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ γράφει το αντιπολεμικό αυτό αριστούργημα στο διάστημα του μεσοπολέμου, εκφράζοντας μια κραυγή αγωνίας για τον επερχόμενο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.

Η Άννα Φίρλιγκ, γνωστή με το όνομα Μάνα Κουράγιο, κεντρικός χαρακτήρας του έργου, δεν είναι μια συνηθισμένη ηρωίδα. Πρόκειται για μια γυρολόγισσα που με τον αραμπά της, μαζί και τα τρία παιδιά της, περιφέρεται στα πεδία των μαχών της ρημαγμένης Ευρώπης. Πουλάει τρόφιμα, ποτά και βασικές προμήθειες στα αντίπαλα στρατόπεδα, για να επιβιώσει και να προστατεύσει τα παιδιά της. Αυτή η πλευρά της, προκαλεί τη συμπάθειά μας. Ο  συγγραφέας όμως δε μας θέλει να αγνοήσουμε την άλλη της πλευρά. Η Μάνα Κουράγιο μιλά για τον πόλεμο σαν να ήταν ευλογία και επιβιώνει σαν επιχειρηματίας, εκμεταλλευόμενη τον πόλεμο. Με το δικό της τρόπο, κάνει δηλαδή, εκείνο που κάνουν οι στρατοί: επιβιώνουν σε βάρος των άλλων.

Η Μάνα Κουράγιο τριγυρνά από χώρα σε χώρα ακολουθώντας στρατιωτικά τάγματα στην περίοδο του 30ετούς πολέμου (1618-1648). Δεν είναι με το μέρος κανενός παρά μόνο με το μέρος του εμπορικού κέρδους. Ο πόλεμος γι’ αυτήν είναι μια ευκαιρία να αγοράζει φθηνά και να πουλά ακριβά.

Το μήνυμα είναι απλό και σαφές. Ο πόλεμος είναι μια μηχανή που συνθλίβει τους πάντες εκτός από εκείνους που βρίσκονται στην κορυφή. Η Μάνα Κουράγιο όπως κάθε μάνα, προσπαθεί να προφυλάξει τα παιδιά της από τα δεινά του πολέμου και κάνει το παν για να εμποδίσει τη στρατολόγηση των γιων της. Από την άλλη όμως, η ίδια και η οικογένειά της ζουν από αυτόν τον πόλεμο! Από την αρχή κιόλας του έργου ένας λοχίας θα την προειδοποιήσει πως, «αν θέλεις από τον πόλεμο να ζήσεις, τον οβολό σου μην του τόνε στερήσεις».  

Έτσι, παρόλο που η Μάνα Κουράγιο «παίζει» σύμφωνα με τους κανόνες του παιχνιδιού (πολέμου), εντούτοις θα τιμωρηθεί πολύ αυστηρά, καθώς οι  στόχοι της θα ανατραπούν βίαια. Χάνει το ένα μετά το άλλο και τα τρία παιδιά της, για να καταλήξει στο τέλος του έργου, μόνη χωρίς να της έχει απομείνει τίποτα, εκτός από το αδάμαστο πνεύμα της. Ο μεγάλος δραματουργός επιδίωκε πάντοτε στα έργα του και τον αιφνιδιασμό της πολιτικής συνείδησης του σκεπτόμενου θεατή. Μπορεί οι άνθρωποι να είναι θύματα μεγάλων ιστορικών διαδικασιών που τους συντρίβουν, όμως με ό,τι κάνουν, συμβάλλουν σ’ αυτή τη διαδικασία. Σύμφωνα με τον Μπρεχτ, επιβάλλεται να αντιδρούμε στη φρίκη που υπάρχει γύρω μας, όχι με το να παραδέρνουμε στον οίκτο, αλλά χρησιμοποιώντας το μυαλό μας για να σκεφθούμε πέρα από εκείνα τα γεγονότα που διαδραματίζονται πάνω στη σκηνή, με τρόπο που να φεύγουμε από την παράσταση ικανότεροι να αλλάξουμε τον κόσμο.

Στο έργο εφαρμόζεται η τεχνική της αποστασιοποίησης. Πώς να μην υπάρχει άλλωστε, αφού ο Μπρεχτ είναι ο εμπνευστής της; Με την τεχνική της αποστασιοποίησης ο θεατρικός συγγραφέας θέλει να κάνει σαφές στο θεατή ότι είναι εκεί για να βλέπει «θέατρο» και μόνο θέατρο. Θέλει να μην «ταυτίζεται».

4)  Ο κύκλος με την κιμωλία

   Από τα διασημότερα έργα του Μπρεχτ -ίσως το πιο γνωστό μαζί με την «Οπερα της πεντάρας»- σίγουρα κρατά τον τίτλο του πλέον πολυπαιγμένου έργου του Γερμανού δραματουργού. «Ο Κύκλος με την κιμωλία» γράφτηκε το 1944 τη χρονιά που ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος, αν και σε ορισμένες χώρες είχε τυπικά τελειώσει, ακόμα μάστιζε τον κόσμο, στη διάρκεια της αυτοεξορίας του Μπρεχτ στις ΗΠΑ. Το αντιπολεμικό πνεύμα του συγγραφέα είναι εμφανέστατο, έστω κι αν η υπόθεση (δύο γυναίκες που διεκδικούν το ίδιο παιδί) δεν προδίδει εξαρχής κάτι τέτοιο.

Από μόνο του αυτό το στοιχείο προσδίδει τη διαχρονικότητα στο έργο του Μπρεχτ. Δεν είναι όμως το μοναδικό. Η υπόθεση αφορά σε κάθε διαμάχη που εκτείνεται από το προσωπικό έως το παγκόσμιο επίπεδο, σε κάθε διεκδίκηση και αντιδικία, με αντικείμενο υλικά ή -ακόμα χειρότερα- άυλα αγαθά (με ό,τι μπορεί να συνεπάγεται ο όρος). Και πάλι όμως δεν τελειώσαμε.

Το ζήτημα της μητρότητας ή μάλλον της διεκδίκησής της από τη βιολογική μητέρα και τη γυναίκα που το μεγάλωσε, μοιάζει σήμερα να παίρνει νέα μορφή, σε μια εποχή που όλο και περισσότερα άτεκνα ζευγάρια καταφεύγουν είτε στην υιοθεσία είτε στη λύση της τεχνητής γονιμοποίησης. Το έργο, βεβαίως, δεν είναι μανιφέστο υπέρ της μιας ή της άλλης περίπτωσης, είναι απλώς (αν και αυτός είναι ελάσσονος σημασίας ρόλος μπροστά στο επικό του ύφος) μια μελέτη πάνω στις ανθρώπινες σχέσεις και μάλιστα την πιο προσωπική αυτών, τη σχέση μητέρας και παιδιού.

Το επικό του ύφος, ωστόσο, (ο Eric Bentley πάντως διαφωνούσε με τη χρήση του όρου «επικό θέατρο», όσον αφορά τον Μπρεχτ, και στη θέση του χρησιμοποιούσε τον ορισμό «λυρικό θέατρο») είναι αυτό που ξεπερνά τις διάφορες προεκτάσεις που ξεπροβάλλουν από το έργο. Οι πηγές του έργου, εξάλλου, είναι ίδιας υφολογικής προέλευσης: από τη μια τα θέματα της Βίβλου και ιδιαίτερα την παραβολή του Σολομώντα, από την άλλη ένα αρχαίο κινέζικο παιχνίδι, που αναφέρεται σε ένα κείμενο του 13ου αιώνα π.Χ., όπως επίσης και σε ένα έργο του Klabund, με τον ίδιο (στα ελληνικά) τίτλο. Ο κύκλος με την κιμωλία έχει τη δύναμη, σύμφωνα με την κινεζική παράδοση, να ξεγυμνώνει την καρδιά και σχετίζεται με την ανάδειξη των πραγματικών αισθημάτων του ανθρώπου (η αξία του στο έργο όμως δεν φαίνεται παρά στο τέλος). 

Ο Κύκλος με την Κιμωλία είναι η ιστορία μιας φτωχής υπηρέτριας, της Γκρούσα, που εργάζεται στο αρχοντικό του πρίγκιπα Καζμπέκι και αναγκάζεται να σώσει το μικρό διάδοχο του θρόνου, που τον παρατάει η μητέρα του στη βιασύνη της να φύγει, για να γλιτώσει από τους επαναστάτες που σκότωσαν τον άντρα της.

Το έργο αφηγείται τη φυγή της Γκρούσα προς τα βουνά, για να σώσει τη ζωή του μικρού πρίγκιπα, που στην αρχή της είναι βάρος, αλλά σιγά σιγά μαθαίνει να τον αγαπάει σαν πραγματική μητέρα του.Ο κύκλος με την κιμωλία είναι παράλληλα η ιστορία ενός κλεφτοκοτά, του Αζντάκ, που έγινε δικαστής, επειδή στην επανάσταση έκρυψε στο σπίτι του τον Μεγάλο Δούκα και του έσωσε τη ζωή. Το έργο αφηγείται πώς ο Αζντάκ με τη βοήθεια του κύκλου με την κιμωλία έκρινε, αν ο μικρός πρίγκιπας ανήκε στην πραγματική του ή στη θετή του μητέρα, την Γκρούσα... 

(πηγή:http://homouniversalisgr.blogspot.gr/)

  5)  Ευριπίδη Ικέτιδες 949-954: Αντιπολεμική κραυγή

«Αχ, δύστυχοι θνητοί! Τι παίρνετε όπλα
κι ένας τον άλλον σφάζετε; Για πάψτε
και βάλτε πια ένα τέλος στους πολέμους·
τις χώρες σας κρατάτε σε ησυχία
κι αφήστε και τους άλλους να ησυχάσουν.
Γοργά η ζωή κυλάει· ας την περνούμε
με όση μπορούμε ειρήνη και ηρεμία».

[πηγή: Ευριπίδης Οι Ικέτισσες, Οι Τρωαδίτισσες, οι Βάκχες, μτφ. Θ. Σταύρου, Άλφα, Αθήνα 1952]

                         

6)https://youtu.be/GpXRdh3GHBk

Το τραγούδι αυτό αναφέρεται στον πόλεμο των Αμερικανών στο Βιετνάμ. Περιγράφει πόσο τραγική είναι η κατάσταση για τους κατοίκους στο Βιετνάμ, που βιώνουν αυτόν τον πόλεμο, και πόσο όμορφη θα ήταν η ζωή τους ,αν δεν βρίσκονταν υπό συνεχή απειλή.(Βιετνάμ γιε,γιε:Διονύσης Σαββόπουλος).