Κανόνες τονισμού(φωνήεντα, σύμφωνα, δίφθογγοι, τόνοι, πνεύματα),Αρχαία Α΄Γυμνασίου

Κανόνες τονισμού (φωνήεντα, σύμφωνα, δίφθογγοι, τόνοι ,πνεύματα) .Θεωρία, παραδείγματα, ασκήσεις, Αρχαία Α΄ Γυμνασίου

Πώς έγραφαν οι αρχαίοι Έλληνες

Η  Νέα  Ελληνική  Γλώσσα  γράφεται  με  τα  ίδια  γράμματα  (φωνήεντα, σύμφωνα και διφθόγγους), με τα οποία γραφόταν και η αρχαία γλώσσα, αν  και  μερικά  από  αυτά  σήμερα  προφέρονται  διαφορετικά.  Πρέπει  να  γίνεται αυστηρή διάκριση μεταξύ φθόγγων και γραμμάτων. 

Φθόγγοι είναι οι ήχοι που ακούγονται, όταν μιλάμε ή διαβάζουμε, ενώ γράμματα  είναι τα σημεία που γράφουμε, για να παραστήσουμε  τους ήχους .

Τα επτά φωνήεντα της αρχαίας ελληνικής είναι τα: α, ε, η, ι, υ, ο, ω και χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες με βάση τη διάρκειά τους,όταν τα πρόφεραν:

Βραχέα ή βραχύχρονα. Είναι τα: ε, ο. Λέγονται έτσι γιατί είχαν βραχεία (σύντομη) προφορά, προφέρονταν σε βραχύ (σύντομο) χρόνο, δηλαδή: ε = ε, ο = ο.

Μακρά ή μακρόχρονα. Είναι τα: η, ω. Λέγονται έτσι γιατί προφέρονταν σε μακρότερο, πιο μεγάλο χρόνο, δηλαδή: το η προφερόταν σαν δύο εε, ενώ το ω σαν δύο οο.

Η λέξη τέλος προφερόταν τέλος. Η λέξη κήπων προφερόταν κεέποον

 Η λέξη ἠώς (η χαραυγή) προφερόταν εεοος.

Άλλωστε το ω το λέμε ωμέγα, είναι ένα ο μέγα,

ενώ το ο το λέμε όμικρον, γιατί είναι ένα ο μικρό.

Δίχρονα. Είναι τα φωνήεντα: α, ι, υ  που προφέρονταν άλλοτε ως βραχύχρονα (α = α   ι = ι   υ = ου) κι άλλοτε ως μακρόχρονα, (α = αα   ι =ιι   υ =ουου) γι' αυτό και ονομάζονται δίχρονα.

Μακρά	Βραχέα	Δίχρονα
η,  ω	ε   ,  ο	α  ,  ι  ,υ

 

Πότε όμως ένα δίχρονο είναι βραχύ και πότε είναι μακρό;

Στην κλίση των ουσιαστικών και των επιθέτων διευκρινίζεται πότε ένα δίχρονο είναι μακρό ή βραχύ ανάλογα με την κλιτική κατηγορία στην οποία ανήκει.

Βραχέα     Μακρά              Δίχρονα

ε, ο               η, ω                 α, ι, υ

Οι δίφθογγοι

Στην  αρχαία  ελληνική γλώσσα   οι  δίφθογγοι  αποτελούνταν από  δύο  φωνήεντα  που  προφέρονταν μαζί  στον  χρόνο  μιας  συλλαβής.  Αυτές  διακρίνονται  σε  κύριες και καταχρηστικές:

Κύριες: αι, ει, οι, υι, αυ, ευ, ηυ, ου

Καταχρηστικές: ᾳ, ῃ, ῳ

Οι κύριες σχηματίζονται από συνδυασμούς άλλων φωνηέντων με τα φωνήεντα ι και υ:

     

Στις  καταχρηστικές  διφθόγγους  το  δεύτερο  φωνήεν,  δηλαδή  το  ι,   γράφεται κάτω από το πρώτο και λέγεται υπογεγραμμένη (είναι μακρόχρονες εκτός κάποιων εξαιρέσεων).

Σύμφωνα

1.άφωνα                                                                              

	ουρανικά	χειλικά	οδοντικά
ψιλά	κ	π	τ
μέσα	γ	β	δ
δασέα	χ	φ	θ

 

2.ημίφωνα

υγρά	ένρινα	συριστικό
λ,ρ	μ,ν	σ(-ς)

 

3.Διπλά

ζ

ξ

ψ

Τα σύμφωνα προφέρονταν σε γενικές γραμμές όπως και σήμερα. Ιδιαίτερη προφορά είχαν π.χ., το «β», που προφερόταν «μπ», το «δ», που προφερόταν «ντ» (βάδην = μπάντεεν) και το «γ», που προφερόταν «γκ».

ΟΙ  ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΝΙΣΜΟΥ ΣΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ

Οι τόνοι

Ενώ  στη  Νέα  Ελληνική  ο  τόνος  είναι  μόνο  ένας  και  λέγεται οξεία, οι τόνοι που συναντούμε στην Αρχαία Ελληνική είναι τρεις:  

 η οξεία ( ‘ ): σημειώνεται πάνω από το φωνήεν της συλλαβής που  τονίζεται.

η βαρεία ( ` ):σημειώνεται μόνο στη λήγουσα αντί της οξείας, όταν  δεν ακολουθεί σημείο στίξης ή εγκλιτική λέξη.

η περισπωμένη (~):σημειώνεται  πάνω  από  κάποιες  μακρές  συλλαβές, όταν αυτές τονίζονται.

Οι τόνοι μπαίνουν στη λήγουσα ,στην παραλήγουσα ,και στην προπαραλήγουσα

ἄν(προπαραλήγουσα)     -θρω(παραλήγουσα)      -πος(λήγουσα, η πρώτη από το τέλος της λέξης συλλαβή).

Μια λέξη, ανάλογα με τη συλλαβή στην οποία τονίζεται, λέγεται:

οξύτονη, αν έχει οξεία στη λήγουσα, π.χ. πα-τήρ·

περισπώμενη, αν έχει περισπωμένη στη λήγουσα, π.χ. τι-μῶ

παροξύτονη, αν έχει οξεία στην παραλήγουσα, π.χ. λό-γος

προπερισπώμενη, αν έχει περισπωμένη στην παραλήγουσα, π.χ. δῶ-ρον

προπαροξύτονη, αν έχει οξεία στην προπαραλήγουσα, ἄν-θρω-πος

Καμιά λέξη δεν τονίζεται πέρα από την προπαραλήγουσα (ο  νόμος  της  τρισυλλαβίας):

π.χ. παι –δεύ-ο-μεν     παιδευ -ό-με-θα

Επίσης, όταν η λήγουσα είναι μακρόχρονη ,δεν τονίζεται η προπαραλήγουσα. 

π.χ. τῆς θαλάσσης, ενώ στην ονομαστική ενικού=ἡ  θάλασσα

Πότε βάζουμε οξεία;

Οξεία παίρνει πάντα η προπαραλήγουσα, π.χ. παιδεύομεν

 Οξεία παίρνουν πάντα τα φωνήεντα ό και έ, π.χ. νέος ,γέρων

.Οξεία παίρνει η παραλήγουσα όταν:

η παραλήγουσα είναι μακρά          και η λήγουσα είναι μακρά ,

Παραδείγματα

                        παί  δων         θή    κη              ἀν  θρώ     ποις

Υπενθυμίζουμε ότι γενικά οι δίφθογγοι είναι μακρόχρονοι. Όμως, οι δίφθογγοι αι και οι όταν βρίσκονται στο τέλος της λέξης θεωρούνται ως βραχύχρονοι.

(Στην περίπτωση βεβαίως που οι δίφθογγοι αι και οι είναι καταλήξεις της ευκτικής ή βρίσκονται στο τέλος των επιρρημάτων και των επιφωνημάτων είναι και πάλι μακρόχρονοι.)

Πότε βάζουμε περισπωμένη;

Περισπωμένη βάζουμε στην παραλήγουσα όταν:

η παραλήγουσα είναι μακρά και η λήγουσα είναι βραχεία .

Παραδείγματα:

κῆ        πος           δῶ ρον             βαθεῖ αι

 

Για να τονίσουμε μια λέξη, θα σκεφτόμαστε τους κανόνες με τη σειρά. Αν ισχύει ο κανόνας, τότε βάζουμε τον κατάλληλο τόνο, αν όχι, πάμε στον επόμενο κανόνα.

Παράδειγμα: έχουμε να τονίσουμε τη λέξη θεος.

Σκεφτόμαστε για τη λέξη θεος: σε ποιο φωνήεν θα βάλουμε τον  τόνο;

Στο ο (βραχύχρονο)

το φωνήεν αυτό παίρνει πάντοτε οξεία!  

θεός   

Σκεφτόμαστε για τη λέξη μηκος: σε ποια συλλαβή τονίζεται; Στην παραλήγουσα. Είναι βραχύχρονη η παραλήγουσα;           (η),όχι! Τι είναι η λήγουσα της λέξης; Βραχύχρονη.(ο) Η παραλήγουσα; Μακρόχρονη. Θυμόμαστε τον κανόνα για την μακρόχρονη παραλήγουσα μπροστά από βραχύχρονη λήγουσα.

            άρα θα βάλουμε περισπωμένη, δηλαδή μῆκος!

 Λέξη      διδασκαλος: ποια συλλαβή της τονίζεται; Η προπαραλήγουσα. Ποιο τόνο θα βάζουμε(πάντα) στην προπαραλήγουσα συλλαβή; Οξεία!

διδάσκαλος

Ας πάρουμε τη λέξη  μηκους(γενική ενικού αριθμού):ποια συλλαβή της  τονίζεται; Η παραλήγουσα. Τι είναι η λήγουσα της λέξης; Μακρόχρονη ή βραχύχρονη; Δίφθογγος, μακρόχρονη. Σκεφτόμαστε τον κανόνα για τη μακρά παραλήγουσα μπροστά από μακρά λήγουσα. Θα βάλουμε οξεία!

μήκους

 

Πότε άλλοτε βάζουμε οξεία;

α)Οξεία βάζουμε στην ασυναίρετη λήγουσα της ονομαστικής, της αιτιατικής και κλητικής, π.χ.

ὁ ποιητής, τον ποιητήν, ὦ ποιητά, οἱ ποιηταί, τούς ποιητάς, ὦ ποιηταί

β)Οξεία βάζουμε στη λήγουσα που προέρχεται από συναίρεση(=η συγχώνευση δύο φωνηέντων ή ενός φωνήεντος και μιας διφθόγγου, μέσα στην ίδια λέξη, σε ένα μακρό φωνήεν ή σε μία δίφθογγο),όταν πριν από τη συναίρεση είχε οξεία η δεύτερη από τις συλλαβές που συναιρούνται, π.χ. ἑσταώς > ἑστώς 

 

Πότε άλλοτε βάζουμε περισπωμένη;

 α)Περισπωμένη βάζουμε στη μακρόχρονη λήγουσα της γενικής και της δοτικής των πτωτικών, όταν τονίζεται:

π.χ. τοῦ ποιητοῦ, τῷ ποιητῇ, τῶν ποιητῶν, τοῖς ποιηταῖς

β)Περισπωμένη βάζουμε στη λήγουσα που προέρχεται από συναίρεση, όταν πριν από τη συναίρεση είχε οξεία η πρώτη από τις συλλαβές που συναιρούνται, π.χ.

τιμάω > τιμῶ, ἐπιμελέες > ἐπιμελεῖς)

Επίσης, προσέξτε: Η θέσει μακρόχρονη συλλαβή ως προς τον τονισμό λογαριάζεται  βραχύχρονη:  μεῖραξ, τάξις, λύτρον

Η συλλαβή, από το χρόνο του φωνήεντος που έχει, λέγεται:

α) φύσει μακρόχρονη ή απλώς μακρόχρονη, αν έχει μακρόχρονο φωνήεν ή δίφθογγο: θή-κη, τρώ-γω, χαί-ρω, κοί-τη, ὥ-ρα, εὐ-θυ-μῶ·

 β) θέσει μακρόχρονη, αν έχει βραχύχρονο φωνήεν, αλλά ύστερ' από αυτό ακολουθούν στην ίδια λέξη δύο ή περισσότερα σύμφωνα ή ένα διπλό (ζ, ξ, ψ): ἄλ-λος, θερ-μός, ἐ-χθρός· ὄ-ζω (= μυρίζω), τό-ξον

 γ) βραχύχρονη, αν έχει βραχύχρονο φωνήεν και ακολουθεί άλλο φωνήεν ή απλό σύμφωνο ή τίποτε: νέ-ος, φέ-ρο-μεν, λό-γος, ἔ-χε.)   

Στις σύνθετες λέξεις ο τόνος κανονικά ανεβαίνει ως την τελευταία συλλαβή του πρώτου συνθετικού, αν επιτρέπει η λήγουσα: (σοφός) πάνσοφος, (πόλις) ἀκρόπολις, μεγαλόπολις .

       

Πνεύματα 

Η  λέξη  που  αρχίζει  από  φωνήεν  ή  δίφθογγο  ή  το  σύμφωνο  ῥ  παίρνει  πάνω απ’ αυτό ένα πνεύμα.

 Τα πνεύματα είναι δύο:    η ψιλή ( ᾽ ): ἀήρ, εἰκών 

 η δασεία ( ῾ ): ἁγνός, εὑρίσκω, ῥέω 

Από  τις  λέξεις  που  αρχίζουν  από  φωνήεν  ή  δίφθογγο  οι  περισσότερες παίρνουν ψιλή. Στις διφθόγγους, τόσο ο τόνος όσο και το  πνεύμα,  τοποθετούνται  πάντα  στο  δεύτερο  γράμμα, 

π.χ.αἷμα, αὐτός ,   προοίμιον.  

 Όταν η λέξη  ξεκινά  με  κεφαλαίο  φωνήεν,  αν  αυτό  παίρνει  πνεύμα ή/και τόνο,  τότε αυτά τοποθετούνται  δίπλα (στα αριστερά) και  όχι  πάνω από αυτό, 

π.χ. Ἆθλον

Στην  αρχαία  Ελληνική  Γλώσσα  μπροστά  από  κάποιες  λέξεις  που  άρχιζαν  από  φωνήεν  υπήρχε  ένας  φθόγγος,  το   Η    , το  δασύ πνεύμα,  που  ακουγόταν  σαν  μια  πνοή,  όπως  το  αγγλικό  h,  π.χ. ΗΕΛΛΑΣ. Κατά τον 3o αιώνα μ.Χ. αυτό έπαψε να προφέρεται.  Έτσι, για  να  ξεχωρίζουν  οι λέξεις που  κάποτε είχαν  μπροστά τη  δασεία  εκπνοή  (δηλ.  το  δασύ  πνεύμα)  από  αυτές  που  δεν  την  είχαν, χρησιμοποιήθηκαν  δύο  σύμβολα , τα πνεύματα:   η  δασεία  (῾), που  χρησιμοποιείται  στις  λέξεις  που  είχαν  το  Η , π.χ. Ἑλλάς, και η ψιλή (᾽), που χρησιμοποιείται στις λέξεις που δεν το είχαν, π.χ. ἀνήρ. 

(δείτε και τις λέξεις της αγγλικής γλώσσας που προέρχονται από την ελληνική(στην οποία έπαιρναν δασεία: Hellas, Helen, history, harmony, horizon).

(στη Γραμματική της αρχαίας ελληνικής γλώσσας θα βρείτε τις λέξεις που έπαιρναν δασεία http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/2340/Grammatiki-Archaias-Ellinikis_Gymnasiou-Lykeiou_html-apli/index_01_03.html  )

Το υλικό προέρχεται από τη Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και από http://www.moec.gov.cy/ )

ΑΠΟ ΤΟ ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

1)Να τονίσετε τις παρακάτω λέξεις και να δικαιολογήσετε τον τονισμό:

ἀρχοντας 

οἰκειος 

μηλου              

κηπων 

προφητης 

δουλος

ναος 

οἰνος

ἀκροπολις 

δοξα

κηπος

δουλων

νηπιον

2)Να δικαιολογήσετε τον τονισμό των παρακάτω λέξεων: 

 Ἐν Ἀθήναις,  ἔχω,  θεῖος,  μητρῷον,  ναῦλα,  ἑταῖρος (=σύντροφος),  κόρη, ὡραῖος,   κληρούχους, πρώτων, χεῖλος, οἶκος, τοῖχος, ἀνδρεῖος, θρῆνος,  σῶσον,  παῖδες, ἀναγκάζωνται,  κιθαρισταὶ ,κῶμαι ,θήκη.

ΜΕΛΕΤΗΣΤΕ ΚΑΙ ΤΑ ΦΥΛΛΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΕΝΟΤΗΤΩΝ  2 ΚΑΙ     3 

Δείτε και το βίντεο για τους κανόνες τονισμού

και αυτό το βίντεο