Το ρήμα ,εγκλίσεις , χρονικές βαθμίδες, αύξηση, ποιόν ενέργειας ,Θεωρία-ασκήσεις, Γλώσσα Β΄ Γυμνασίου,Ενότητα 2η

ΕΓΚΛΙΣΕΙΣ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥΣ - ΟΙ ΧΡΟΝΙΚΕΣ ΒΑΘΜΙΔΕΣ ,ΤΟ ΘΕΜΑ ΚΑΙ Η ΑΥΞΗΣΗ ΤΟΥ ΡΗΜΑΤΟΣ ,ΓΛΩΣΣΑ Β΄ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ-ΕΝΟΤΗΤΑ 2

Εγκλίσεις ονομάζονται οι μορφές που παίρνει το ρήμα , για να φανερώσει πώς παρουσιάζεται το νόημά του από εκείνον που μιλάει. Με αυτές εκφράζονται συχνά διάφορες τροπικότητες, δηλαδή σημασιολογικές λειτουργίες που δείχνουν την υποκειμενική στάση του ομιλητή. Οι εγκλίσεις είναι δύο ειδών: οι προσωπικές και οι απρόσωπες. Οι προσωπικές εγκλίσεις έχουν ξεχωριστούς μορφολογικούς τύπους για τα διάφορα πρόσωπα του ρήματος και είναι η οριστική, η υποτακτική και η προστακτική. Οι απρόσωπες εγκλίσεις είναι αυτές που δε διαθέτουν ξεχωριστούς μορφολογικούς τύπους για τα διάφορα πρόσωπα του ρήματος. Είναι το απαρέμφατο και η μετοχή.

 Το απαρέμφατο είναι άκλιτος τύπος του ρήματος και χρησιμοποιείται για τον σχηματισμό ορισμένων χρόνων στην ενεργητική και την παθητική φωνή, π.χ. έχω δέσει, είχε δεθεί.Η μετοχή αποτελεί μια ακόμα έγκλιση. Στην ενεργητική φωνή παρουσιάζει έναν άκλιτο τύπο σε-(ο)ώντας, π.χ. γράφοντας, τραγουδώντας. Στην παθητική φωνή παρουσιάζει κλιτούς τύπους και στα τρία γένη,π.χ. γραμμένος, -η, -ο.

Η οριστική συνήθως φανερώνει το πραγματικό, αλλά μερικές φορές μπορεί και να δηλώσει το δυνατό, το πιθανό, ευχή και παράκληση.

Η υποτακτική φανερώνει το ενδεχόμενο, το επιθυμητό, αλλά και προτροπή, παραχώρηση, ευχή, το δυνατό, απορία, το πιθανό, προσταγή.

Η προστακτική φανερώνει συνήθως προσταγή, προτροπή, απαγόρευση, αλλά μπορεί και να δηλώνει και παράκληση, ευχή, έντονη περιέργεια.

ΟΡΙΣΤΙΚΗ: Συναντάται σε όλους τους χρόνους και στα τρία πρόσωπα ενικού και πληθυντικού. Παίρνει άρνηση δε(ν).

ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ: Συνοδεύεται από τα μόρια ας και να και συναντάται μόνο σε τρεις χρόνους (ενεστώτα, αόριστο, παρακείμενο) σε όλα τα πρόσωπα. Παίρνει άρνηση μη(ν).

ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ: Συναντάται μόνο στον ενεστώτα και στον αόριστο στο β΄ πρόσωπο ενικού και πληθυντικού.

Σημείωση: η απαγόρευση δεν μπορεί να εκφραστεί με γνήσια προστακτική, γι’ αυτό δανειζόμαστε τύπους της υποτακτικής, π.χ. (να) μην πας σπίτι.

 

Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΕΓΚΛΙΣΕΩΝ ΣΕ ΠΙΝΑΚΕΣ (https://nmogka.wordpress.com/2014/10/29/119/   )

ΟΡΙΣΤΙΚΗ

ΔΗΛΩΝΕΙ ΕΚΦΕΡΕΤΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ Γεγονός πραγματικό Με όλους τους χρόνους Η Μαρία γράφει τις ασκήσεις Γεγονός δυνατό Με θα +οριστική παρατατικού ή υπερσυντελίκου Αν πρόσεχα, δε θα είχα χτυπήσει. Το πιθανό Με θα+οριστική κάθε χρόνου Ο Γιώργος λείπει. Θα είναι άρρωστος Ευχή Με τα μακάρι,είθε,άμποτε, να,ας + οριστική παρελθοντικού χρόνου Ας έφτανες κάποτε στην ώρα σου! Παράκληση Με ενεστώτα σε ερώτηση Δεν έρχεσαι μαζί μου;

 

ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

ΔΗΛΩΝΕΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ Το ενδεχόμενο, πιθανό Ίσως να ακούσω λίγη μουσική Το επιθυμητό Να σε βλέπουμε συχνότερα Προτροπή Ας φύγουμε από εδώ γρήγορα Παραχώρηση Εντάξει, ας μείνουμε σπίτι απόψε. Ευχή Να είσαστε πάντα καλά Απορία Πότε να περάσω από το μαγαζί ; Προσταγή ή απαγόρευση Να προσέχεις τα λόγια σου\ Μην ξανάρθεις εδώ Το δυνατό Τότε να δεις τι αξίζω.

 

ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ

ΔΗΛΩΝΕΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ Προσταγή Έλα αμέσως εδώ Προτροπή Μελετάτε πιο πολύ Παράκληση Πάρε με τηλέφωνο, σε παρακαλώ Ευχή Γίνε γρήγορα καλά Έντονη ενέργεια Τρίβε τρίβε, το κατέστρεψε το χαλί

 

Οι μορφές που παίρνει το ρήμα για να φανερώσει πότε και πώς γίνεται κάτι λέγονται χρόνοι του ρήματος. Έτσι φανερώνουν:

Τη χρονική βαθμίδα στην οποία γίνεται αυτό που σημαίνει το ρήμα (παρόν, παρελθόν, μέλλον) και διακρίνονται σε:

 παροντικούς (ενεστώτας, παρακείμενος), 

παρελθοντικούς (παρατατικός, αόριστος, υπερσυντέλικος)

και μελλοντικούς (εξακολουθητικός μέλλοντας, συνοπτικός μέλλοντας, συντελεσμένος μέλλοντας).

Το ποιόν ενέργειας με το οποίο παρουσιάζεται αυτό που σημαίνει το ρήμα.

Οι χρόνοι δηλαδή είναι μη συνοπτικοί ή εξακολουθητικοί (ενεστώτας, παρατατικός, εξακολουθητικός μέλλοντας) όταν φανερώνουν εξακολούθηση ή επανάληψη, 

συνοπτικοί (αόριστος, συνοπτικός μέλλοντας) όταν παρουσιάζουν κάτι συνοπτικά

και συντελεσμένοι (παρακείμενος, υπερσυντέλικος, συντελεσμένος μέλλοντας) όταν αυτό που δηλώνουν είναι κάτι τελειωμένο.

Από τους χρόνους του ρήματος άλλοι σχηματίζονται με μία μόνο λέξη και λέγονται μονολεκτικοί και άλλοι με δύο ή τρεις λέξεις και λέγονται περιφραστικοί.

Όλοι οι χρόνοι στην υποτακτική και προστακτική στις κύριες προτάσεις αναφέρονται στο μέλλον, δηλ. σε ενέργειες που θα γίνουν.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΣΤΗΝ ΟΡΙΣΤΙΚΗ

Οι χρόνοι	Παροντικοί	Παρελθοντικοί	Μελλοντικοί
Μη συνοπτικοί	ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ χαρίζω	ΠΑΡΑΤΑΤΙΚΟΣ χάριζα	ΕΞΑΚΟΛΟΥΘΗΤΙΚΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ θα χαρίζω
Συνοπτικοί		ΑΟΡΙΣΤΟΣ χάρισα	ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ θα χαρίσω
Συντελεσμένοι	ΠΑΡΑΚΕΙΜΕΝΟΣ έχω χαρίσει	ΥΠΕΡΣΥΝΤΕΛΙΚΟΣ είχα χαρίσει	ΣΥΝΤΕΛΕΣΜΕΝΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ θα έχω χαρίσει

ΤΟ ΘΕΜΑ ΚΑΙ Η ΑΥΞΗΣΗ ΤΟΥ ΡΗΜΑΤΟΣ

Το θέμα του ρήματος είναι ενεστωτικό και αοριστικό (ενεργητικού και παθητικού αορίστου). Μ' αυτό δηλώνεται το ποιόν της ενέργειας του ρήματος: το μη συνοπτικό ή εξακολουθητικό με το ενεστωτικό θέμα, ενώ το συνοπτικό και το συντελεσμένο με το αοριστικό θέμα.

Από το ενεστωτικό θέμα σχηματίζονται ο ενεστώτας, ο παρατατικός και ο εξακολουθητικός  μέλλοντας,
     π.χ. από το δηλών-

ενεστώτας	→	δηλών-ω	δηλών-ομαι
παρατατικός	→	δήλων-α	δηλων-όμουν
εξακολ. μέλλοντας	→	θα δηλών-ω	θα δηλών-ομαι.

Από το αοριστικό θέμα του ενεργητικού αόριστου σχηματίζονται ο αόριστος, ο συνοπτικός μέλλοντας και το απαρέμφατο της ενεργητικής φωνής,
π.χ. από το δήλωσ-

αόριστος	→	δήλωσα
συνοπτικός μέλλοντας	→	θα δηλώσω
απαρέμφατο	→	(έχω) δηλώσει.

Από το αοριστικό θέμα του παθητικού αορίστου σχηματίζονται ο αόριστος, ο συνοπτικός μέλλοντας και το απαρέμφατο της παθητικής φωνής,
π.χ. από το δηλώθ-

αόριστος	→	δηλώθηκα
συνοπτικός μέλλοντας	→	θα δηλωθώ
απαρέμφατο	→	(έχω) δηλωθεί.

 

Αύξηση ονομάζεται ένα μέρος του μορφολογικού τύπου του ρήματος, που μπαίνει πριν από το θέμα στον παρατατικό και στον αόριστο οριστικής και με το οποίο δηλώνεται ότι η πράξη που εκφράζει το ρήμα έγινε στο παρελθόν,

π. χ. λέω → έλεγα, καταγράφω → κατέγραψα. Το μόρφημα της αύξησης μπορεί να είναι ε ή, σπάνια, το η, π.χ. έ-παιζα, ή-ξερα.

 

Η αύξηση διακρίνεται σε δύο είδη: σε εξωτερική και εσωτερική. Εξωτερική είναι η αύξηση που μπαίνει στην αρχή του ρηματικού τύπου, ενώ εσωτερική στο εσωτερικό του ρηματικού τύπου των σύνθετων ρημάτων και πάντα πριν από το δεύτερο συνθετικό, π.χ. γράφω → έγραφα, ξέρω → ήξερα (εξωτερική), προβλέπω → προέβλεπα, συντάσσει → συνέτασσε (εσωτερική).

Το μόρφημα της αύξησης παραμένει, όταν τονίζεται, και χάνεται συνήθως, όταν δεν τονίζεται, π.χ. έλεγα, έλεγες, αλλά λέγαμε, προέβλεπες, αλλά προβλέπαμε. Αυτό προκύπτει από τη γενικότερη τάση των τύπων των παρελθοντικών χρόνων να τονίζονται στην προπαραλήγουσα. Έτσι, ο ρηματικός τύπος που προκύπτει από το θέμα και την κατάληξη, όταν είναι τρισύλλαβος, δε χρειάζεται αύξηση (π.χ. δώσαμε), ενώ, όταν είναι δισύλλαβος, τη χρειάζεται (π.χ. έδωσα).

Τα ρήματα που αρχίζουν από φωνήεν ή δίψηφο φωνήεν δεν παίρνουν αύξηση, αλλά διατηρούν το αρχικό φωνήεν ή δίψηφο, π.χ. ιδρύω → ίδρυσα, ευτυχώ → ευτύχησα. Εξαιρούνται τα ρήματα έχω (είχα), έρχομαι (ήρθα) και είμαι (ήμουν).

Σημείωση: Παίρνουν αύξηση η- τα ρήματα: έρχομαι (ήρθα), πίνω (ήπια), είμαι (ήμουν), ξέρω (ήξερα), θέλω (ήθελα).

Παίρνουν αύξηση ει- τα ρήματα: βλέπω (είδα), λέω (είπα), έχω (είχα).

Για την κλίση των ρημάτων δείτε το βιβλίο της Γραμματικής της Νέας Ελληνικής Γλώσσας 

ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΚΛΙΣΗΣ ΡΗΜΑΤΩΝ

ΣΥΖΥΓΙΕΣ/ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ		ΦΩΝΗ	ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ	ΑΟΡΙΣΤΟΣ
Α΄ συζυγία		Ενεργητική Παθητική	-ω, π.χ λύνω -ομαι, π.χ. λύνομαι	-σα, π.χ. έλυσα -θηκα, π.χ. λύθηκα
Β΄ συζυγία	Α΄ τάξη	Ενεργητική Παθητική	-ώ/-άω, π.χ. χτυπώ/χτυπάω -ιέμαι, π.χ. χτυπιέμαι	-ησα, π.χ. χτύπησα -ήθηκα, π.χ. χτυπήθηκα
	Β΄ τάξη	Ενεργητική Παθητική	-ώ, π.χ. θεωρώ -ούμαι, π.χ. θεωρούμαι	-ησα, π.χ. θεώρησα -ήθηκα, π.χ. θεωρήθηκα
Αποθετικά			-άμαι/-ούμαι, π.χ. θυμάμαι/θυμούμαι	-ήθηκα, π.χ. θυμήθηκα
Ιδιόκλιτα (συνηρημένα)		λέω, λες, λέει κτλ. ακούω, ακούς, ακούει κτλ.

 

ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΓΚΛΙΣΕΙΣ

1. Να γράψετε τι φανερώνει η προστακτική στις παρακάτω φράσεις με βάση τις σημασίες που δίνονται στο πλαίσιο.

[προτροπή , παράκληση ,ευχή, προσταγή, έντονη ενέργεια ]

1. Εσύ κοίταξε τη δουλειά σου……………………..

2. Ρώτα ξαναρώτα, έμαθε όσα ήθελε……………..

3. Για τηλεφώνησε του, να δούμε τι έπαθε. ……………………..

4. Σώσε με, Θεέ μου, απ’ αυτό το κακό. ……………………..

5. Έλα αμέσως εδώ……………………………………………

2. Να γράψετε τι φανερώνει η υποτακτική στις παρακάτω φράσεις με βάση τις

σημασίες που δίνονται στο πλαίσιο.

[ευχή, το πιθανό, το δυνατό, παραχώρηση, απαγόρευση, απορία ]

1. Ας κάνει ό,τι νομίζει.

2.Μακάρι να γίνει γρήγορα καλά.

3.Μην με ξαναενοχλήσεις.

4.Ίσως να διαβάσω λίγο πριν κοιμηθώ

3. Να γράψετε τι φανερώνει η οριστική στις παρακάτω φράσεις με βάση τις σημασίες που δίνονται στο πλαίσιο.

[ευχή, πιθανόν, πραγματικό , παράκληση , δυνατόν, ευχή]

1Θα κουράστηκε, αφού δουλεύει όλη μέρα.

2.Σήμερα διανύσαμε μια απόσταση 2 χιλιομέτρων με τα πόδια

3. Με περιμένεις δυο λεπτά ;

4.Με αυτούς τους βαθμούς θα περνούσες στο πανεπιστήμιο.

5.Μακάρι να παίρναμε το πρωτάθλημα.

4.Στις παρακάτω προτάσεις να προσδιορίσετε την έγκλιση των υπογραμμισμένων ρημάτων και τη σημασία τους.

1.Φρόντιζε πάντα την εμφάνισή του……………………………………

2.Μην τρέχετε σους διαδρόμους…………………………………………

3.Ας μάθουμε επιτέλους να σεβόμαστε ο ένας τον άλλον στην οικογένεια………

………………………………………………………………………………………………..

4.Τρέξτε αμέσως στα δωμάτιά σας……………………………………………………….

5. Θεέ μου, δώσε μου την υγεία μου………………………………………………………

6. Άνοιξε κλείσε, χάλασε η πόρτα……………………………………………………….

7. Να μείνω; Να φύγω; Τι να κάνω;…………………………………………………….

8. Ίσως περάσω να σας δω αύριο…………………………………………………………

(οι ασκήσεις από https://nmogka.wordpress.com/2014/10/29/119/  )

 

 Δείτε το Φύλλο εργασίας για την ενότητα 2 ΕΔΩ