ΤΟ ΡΗΜΑ,ΜΟΡΦΕΣ,ΣΥΝΔΕΤΙΚΑ ΡΗΜΑΤΑ,ΠΑΡΑΓΩΓΗ,ΑΦΗΓΗΣΗ,ΓΛΩΣΣΑ Α΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

ΤΟ ΡΗΜΑ- ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ, ΣΥΝΔΕΤΙΚΑ ΡΗΜΑΤΑ, ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΡΗΜΑΤΩΝ, ΑΦΗΓΗΣΗ, ΘΕΩΡΙΑ-ΑΣΚΗΣΕΙΣ, ΓΛΩΣΣΑ  Α΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ,ΕΝΟΤΗΤΑ 5η 

Β.1 ΤΟ ΡΗΜΑ: Ο ΡΟΛΟΣ ΚΑΙ Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ

Ρήμα λέγεται η λέξη που φανερώνει ότι το υποκείμενο ενεργεί (κάνει κάτι) ή δέχεται μια ενέργεια (παθαίνει κάτι) ή βρίσκεται σε μια κατάσταση (ούτε κάνει ούτε παθαίνει κάτι). Δηλαδή το ρήμα εκφράζει γενικά μια ενέργεια ή μια κατάσταση.

Το ρήμα:  αποτελεί το βασικό στοιχείο κάθε πρότασης, γύρω από το οποίο οργανώνεται το μήνυμα που μεταδίδεται με την επικοινωνία. Για παράδειγμα, στην πρόταση-Ο φίλος βοηθά τον φίλο του-το νοηματικό κέντρο του μηνύματος που μεταδίδεται βρίσκεται στο ρήμα βοηθά.

Β.2 ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΡΗΜΑΤΟΣ

α) Θέμα και κατάληξη. Το ρήμα είναι κλιτό μέρος του λόγου που διαθέτει μεγάλη ποικιλία μορφών, δηλαδή γραμματικών τύπων με τους οποίους γίνεται φανερή κάθε φορά η σημασία του. Αποτελείται από το θέμα και την κατάληξη. Θέμα είναι το τμήμα του ρήματος που παραμένει αμετάβλητο (δεν-, αγαπ-, δεσ-, αγαπησ-, δεθ-, αγαπηθ-), ενώ κατάληξη είναι το τμήμα του ρήματος που αλλάζει, συνολικά ή κατά ένα μέρος (-ω, -ε/ς, -ει.../-ομαι, -εσαι, -εται... / -ώ, -άς, -ά... .).

β) Πρόσωπο και αριθμός . Πρόσωπο του ρήματος λέγεται ο γραμματικός τύπος του με τον οποίο δηλώνεται: το πρόσωπο που μιλά .Τότε το ρήμα είναι στο πρώτο πρόσωπο· π.χ. δένω - δένουμε.

•   το πρόσωπο ή τα πρόσωπα προς το οποίο ή προς τα οποία απευθύνεται ο ομιλητής. Τότε το ρήμα είναι στο δεύτερο πρόσωπο* π.χ. δένεις - δένετε.

•   το πρόσωπο ή τα πρόσωπα (ή τα πράγματα) για το οποίο ή για τα οποία γίνεται λόγος. Τότε το ρήμα είναι στο τρίτο πρόσωπο* π.χ. δένει - δένουν.

•  Αριθμός είναι ο γραμματικός τύπος που φανερώνει το πλήθος των προσώπων που δηλώνονται από τους ρηματικούς τύπους. Το ρήμα, όπως και τα ονόματα (ουσιαστικά, επίθετα), έχει δύο αριθμούς: τον ενικό αριθμό, (που δηλώνει ένα πρόσωπο), τον πληθυντικό αριθμό, που δηλώνει ότι τα πρόσωπα είναι πολλά.

γ) Φωνές και συζυγίες

Αν εξετάσουμε τα ρήματα ως προς τη μορφή τους, ξεχωρίζουμε σ' αυτά δύο σύνολα από τύπους/καταλήξεις- που λέγονται φωνές.

Ως διακριτικό γνώρισμα της φωνής παίρνουμε την κατάληξη του πρώτου ενικού προσώπου της οριστικής του ενεστώτα. Ετσι:
  το σύνολο των ρηματικών τύπων που έχουν την κατάληξη -ω / -ώ ονομάζεται ενεργητική φωνή· πχ. γράφω, στολίζω, αγαπώ, θεωρώ.

 το σύνολο των ρηματικών τύπων που έχουν την κατάληξη -μαι ονομάζεται παθητική φωνή· π.χ. γράφομαι, στολίζομαι, αγαπιέμαι, θεωρούμαι.

Τα ρήματα δεν κλίνονται όλα με τον ίδιο τρόπο. Ο ξεχωριστός, λοιπόν, τρόπος με τον οποίο κλίνεται ένα σύνολο ρημάτων λέγεται συζυγία. Έτσι, με βάση πάλι τις καταλήξεις τους, τα ρήματα διακρίνονται σε δύο συζυγίες:

•    στην α'συζυγία ανήκουν τα ρήματα που στην ενεργητική φωνή λήγουν σε -ω, τονίζονται δηλαδή στην παραλήγουσα, και στην παθητική φωνή λήγουν σε -ομαι, τονίζονται δηλαδή στην προπαραλήγουσα* π.χ. γράφω - γράφομαι, χτενίζω - χτενίζομαι.

•    στη β'συζυγία ανήκουν τα ρήματα που στην ενεργητική φωνή λήγουν σε -ώ, τονίζονται δηλαδή στη λήγουσα, και στην παθητική φωνή λήγουν σε -ιέμαι ή -ούμαι, τονίζονται δηλαδή στην παραλήγουσα π.χ. αγαπώ - αγαπιέμαι, οδηγώ - οδηγούμαι.

Η β' συζυγία υποδιαιρείται σε δύο υποομάδες που λέγονται τάξεις (στην α' τάξη ανήκουν τα ρήματα που κλίνονται όπως το νικώ - νικιέμαι και στη β' τάξη αυτά που κλίνονται όπως το θεωρώ - θεωρούμαι).

δ) Διαθέσεις

Μια ακόμα διάκριση των ρημάτων που αναφέρεται στη σημασία και όχι στη μορφή τους γίνεται με βάση τη διάθεσή τους.

Διάθεση του ρήματος λέγεται η ιδιότητα που έχει το ρήμα να δείχνει αν το υποκείμενό του ενεργεί ή παθαίνει κάτι ή βρίσκεται σε μια κατάσταση.

Οι διαθέσεις του ρήματος είναι τέσσερις: η ενεργητική, η παθητική, η μέση και η ουδέτερη.

ΔΙΑΘΕΣΗ	ΦΑΝΕΡΩΝΕΙ ΟΤΙ	Παραδείγματα
Ενεργητική	Το υποκείμενο ενεργεί, κάνει κάτι	Τα παιδιά παίζουν.
Παθητική	Το υποκείμενο παθαίνει κάτι, δέχεται το αποτέλεσμα της ενέργειας κάποιου άλλου	Το σπίτι γκρεμίσιηκε από σεισμό.
Μέση	Το υποκείμενο είναι ταυτόχρονα ο δράστης κι ο αποδέκτης μιας ενέργειας, δηλαδή το ίδιο ενεργεί (κάνει κάτι) και παράλληλα δέχεται το αποτέλεσμα της ενέργειας αυτής	Η κοπέλα ντύνεται. Ετοιμάζεται γρήγορα. .
Ουδέτερη	Το υποκείμενο ούτε ενεργεί ούτε παθαίνει κάτι από κάποιον άλλο, αλλά βρίσκεται απλώς σε μια κατάσταση –  το ρήμα δεν δηλώνει δράση	Το παιδί κοιμάται.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ: Οι διαθέσεις, όπως αναφέρθηκε, αφορούν τη σημασία του ρήματος και όχι τη μορφή του, γι’ αυτό δεν πρέπει να συγχέουμε τη διάθεση με τη φωνή, δεν πρέπει δηλαδή να θεωρούμε πως όποιο ρήμα, για παράδειγμα, λήγει σε -ω / -ώ (είναι ενεργητικής φωνής) είναι και ενεργητικής διάθεσης ή όποιο λήγει σε -μαι (είναι παθητικής φωνής) είναι και παθητικής ή μέσης διάθεσης. Μπορεί, λοιπόν, ένα ρήμα να είναι παθητικής φωνής αλλά ενεργητικής διάθεσης (π.χ. Εργάζεται σκληρά) ή το αντίστροφο, δηλαδή ενεργητικής φωνής αλλά παθητικής διάθεσης (π.χ. Έπαθε μεγάλη ζημιά).

Επίσης, ορισμένα ρήματα στον ίδιο τύπο μπορεί άλλοτε να είναι ενεργητικής και άλλοτε παθητικής διάθεσης ανάλογα μετά συμφραζόμενα, π.χ. Ο άνεμος λύγισε το δέντρο, (ενεργητική διάθεση) Το δέντρο λύγισε από τον άνεμο, (παθητική διάθεση).

ε) ποιόν ενέργειας του ρήματος

Ποιόν ενέργειας είναι η ιδιότητα που έχουν οι ρηματικοί τύποι να εκφράζουν, εκτός από τη χρονική βαθμίδα, την οπτική γωνία του ομιλητή, τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει μια ενέργεια (αυτό που σημαίνει το ρήμα), αν δηλαδή δηλώνει τη διάρκεια ή την επανάληψη ή την ολοκλήρωση μιας πράξης. Το ποιόν ενέργειας διακρίνεται σε:

•συνοπτικό: Ο ομιλητής δίνει έμφαση όχι στη διάρκεια αλλά στο ίδιο το γεγονός - αυτό δηλαδή που σημαίνει το ρήμα αντιμετωπίζεται συνολικά. Το συνοπτικό δηλώνεται με τους χρόνους:

- αόριστο π.χ. Διάβασα τα μαθήματα μου. συνοπτικό μέλλοντα* π.χ. θα διαβάσω τα μαθήματα μου αργότερα.

•μη συνοπτικό ή εξακολουθητικό: Ο ομιλητής δίνει έμφαση στη διάρκεια ή την επανάληψη μιας ενέργειας - αυτό δηλαδή που σημαίνει το ρήμα γίνεται συνέχεια ή κατ' επανάληψη. Το μη συνοπτικό δηλώνεται με τους χρόνους:

- ενεστώτα π.χ. Διαβάζω καθημερινά όλα τα μαθήματα μου. παρατατικό π.χ. Διάβαζα τα μαθήματα μου όλο το απόγευμα. εξακολουθητικό μέλλοντα π.χ. Από δω και πέρα Θα διαβάζω καλά όλα τα μαθήματα μου.

•συντελεσμένο: Ο ομιλητής δίνει έμφαση στο ότι το γεγονός έχει ολοκληρωθεί πριν από κάποιο χρονικό σημείο - αυτό δηλαδή που σημαίνει το ρήμα παρουσιάζεται τελειωμένο, συντελεσμένο. Το συντελεσμένο δηλώνεται με τους χρόνους:

-  παρακείμενο π.χ. Έχω διαβάσει όλα τα μαθήματα μου.

-  υπερσυντέλικο π.χ. Είχα διαβάσει όλα τα μαθήματα μου, κι έτσι πήγα να παίξω.

συντελεσμένο μέλλοντα π.χ. Μέχρι να έρθεις, θα έχω διαβάσει όλα τα μαθήματα μου

Β3.ΤΑ ΣΥΝΔΕΤΙΚΑ ΡΗΜΑΤΑ
Τα ρήματα που συνδέουν το υποκείμενο με το κατηγορούμενο λέγονται συνδετικά.

Συνδετικά είναι τα ρήματα: είμαι και όσα έχουν παρόμοια σημασία: γίνομαι,φαίνομαι,λέγομαι,ονομάζομαι,κληρώνομαι,μοιάζω,παραμένω,                θεωρούμαι, εκλέγομαι,διορίζομαι,ανακηρύσσομαι...                                                 π.χ. Φαίνεται μελαγχολικός. Θεωρείται  πανέξυπνος.
Τα συνδετικά ρήματα χρησιμοποιούνται συχνά στην περιγραφή προσώπων ,αντικειμένων, καταστάσεων, επειδή με αυτά μπορούμε να προβάλουμε την ιδιότητα αυτού που περιγράφουμε, η οποία αποτελεί και νέα πληροφορία.

Γ. ΠΑΡΑΓΩΓΑ ΡΗΜΑΤΑ

Λέξεις από τις οποίες παράγονται ρήματα

Πολλά ρήματα της ελληνικής γλώσσας δεν είναι πρωτότυπες λέξεις, αλλά προέρχονται από άλλες, και συγκεκριμένα από:

•άλλα ρήματα.

π.χ. γράφω > διαγράφω, καταγράφω, περιγράφω κ.ά. λέγω > διαλέγω, προλέγω, συλλέγω κ.ά.

•ονόματα (ουσιαστικά ή επίθετα).

π.χ. αγκαλιά > αγκαλιάζω, άσπρος > ασπρίζω, πίστη > πιστεύω, κλειδί > κλειδώνω, ακριβός > ακριβαίνω

•άκλιτες λέξεις, κυρίως επιρρήματα, αλλά και επιφωνήματα, προθέσεις, λέξεις που δηλώνουν φωνές των ζώων (ηχομιμητικές λέξεις).

π.χ. συχνά > συχνάζω, κοντά > κοντεύω, χωρίς > χωρίζω, γαβ > γαβγίζω

Η παραγωγή ρημάτων γίνεται με τους εξής τρόπους:

α) με την προσθήκη στο θέμα της πρωτότυπης λέξης κλιτικών μορφημάτων που τονίζονται (κυρίως του -ώ). π.χ. άδικος > αδικώ, αργός > αργώ , νομοθέτης > νομοθετώ, ύμνος > υμνώ

β) με την προσθήκη στο θέμα της πρωτότυπης λέξης παραγωγικών στοιχείων που ονομάζονται προσφύματα. Τα προσφύματα αυτά είναι δύο ειδών, τα προθήματα και τα επιθήματα:

  •με τα προθήματα (αυτά που μπαίνουν μπροστά από το θέμα) παράγονται ρήματα από άλλα ρήματα π.χ ανα + φέρω =αναφέρω.

  .με τα επιθήματα (αυτά που μπαίνουν μετά το θέμα) παράγονται ρήματα από ονόματα και άκλιτα μέρη του λόγου (επιρρήματα, επιφωνήματα κ.α ) π.χ Θυμώνω (Θυμ[ός]-ωνω)

ΤΟ ΡΗΜΑ ΣΤΗΝ ΑΦΗΓΗΣΗ

•••Είδη ρημάτων που χρησιμοποιούνται στην αφήγηση

Το αφηγηματικό κείμενο, καθώς αποτελεί εξιστόρηση γεγονότων, εμπεριέχει δράση και εξέλιξη, οπότε η επιλογή των ρημάτων έχει ιδιαίτερη σημασία σε αυτό. Έτσι, προκειμένου να αποδοθούν οι ενέργειες αλλά και οι σκέψεις και τα συναισθήματα των προσώπων που συμμετέχουν σ' ένα γεγονός (των ηρώων μιας ιστορίας), χρησιμοποιούνται κυρίως:

•    ρήματα δράσης· π.χ. έρχομαι, φεύγω, τρέχω, πέφτω, συναντώ κ.λπ.

•    ρήματα έκφρασης σκέψεων και συναισθημάτων π.χ. σκέφτομαι, αναρωτιέμαι, φοβάμαι, χαίρομαι, λυπάμαι κ.λπ.

•••Οι χρόνοι των ρημάτων στην αφήγηση

Σε ένα αφηγηματικό κείμενο πολύ σημαντικό ρόλο παίζουν επίσης οι χρόνοι των ρημάτων που χρησιμοποιούνται. Τα ρήματα σε μια αφήγηση:

• βρίσκονται συνήθως σε παρελθοντικούς χρόνους (παρατατικό, αόριστο, υπερσυντέλικο), αφού παρουσιάζονται γεγονότα που έχουν συμβεί στο παρελθόν (π.χ. Μετά άρχισε η παράσταση. Τα παιδιά που ήταν ντυμένα φουστανελάδες, τα φώναξε η κυρία κι ανεβήκαμε στη σκηνή [Κείμενο 1, σελ. 82 του Βιβλίου του Μαθητή]).

• μερικές φορές όμως μπορεί να βρίσκονται στον ενεστώτα ή ακόμα και στο μέλλοντα:

- τον ενεστώτα (που στην περίπτωση αυτή ονομάζεται ιστορικός ενεστώτας) τον χρησιμοποιούμε για να φέρουμε το γεγονός που αφηγούμαστε πιο κοντά στη χρονική στιγμή της αφήγησης κι έτσι να κάνουμε το λόγο μας πιο ζωντανό και παραστατικό (π.χ. Κι ο Ρούλης σηκώνεται και φωνάζει εμένα, αλλά εγώ πάω να τρέξω και τα τσαρούχια μου βγαίνουν από τα πόδια μου και δεν μπορώ να τρέξω...).

- τον μέλλοντα μπορούμε να τον χρησιμοποιήσουμε για να αφηγηθούμε (συνήθως στο γραπτό λόγο) γεγονότα που έγιναν ύστερα από κάποια άλλα τα οποία έχουμε ήδη παρουσιάσει σε παρελθοντικούς χρόνους ή στον ενεστώτα (π.χ., Αργότερα, που θα έρθουν οι φίλοι μου στο σπίτι και θα τους πως τι έγινε, θα γελάσουμε πάρα πολύ).

Τα πρόσωπο των ρημάτων στην αφήγηση

Σε μια αφήγηση τα ρήματα βρίσκονται συνήθως στο γ' πρόσωπο (ενικού ή πληθυντικού αριθμού). Στην περίπτωση, ωστόσο, που ο αφηγητής είναι ένα από τα πρόσωπα της ιστορίας που αφηγείται, συμμετέχει δηλαδή ο ίδιος στην εξέλιξη των γεγονότων, τότε τα ρήματα βρίσκονται στο α' πρόσωπο (ενικού ή πληθυντικού αριθμού.).

---

 Τα περισσότερα ρήματα έχουν τρία διαφορετικά θέματα: το θέμα του ενεργητικού και του παθητικού ενεστώτα·π.χ. δεν-, αγαπ-. το θέμα του ενεργητικού αορίστου· π.χ. δεσ-, αγαπησ-. το θέμα του παθητικού αορίστου∙ π.χ. δεθ-, αγαπηθ-.

 Πολλά ρήματα έχουν και τις δύο φωνές· π.χ. ντύνω - ντύνομαι, νικώ - νικιέμαι. Υπάρχουν όμως και αρκετά ρήματα.που σχηματίζονται μόνο στη μία φωνή/Ετσι κάποια ρήματα: έχουν μόνο ενεργητική φωνή, όπως τα: ζω, ξυπνώ, γερνώ, γέρνω, κάνω, τρέχω, φταίω κ.ά. έχουν μόνο παθητική φωνή, όπως τα: αισθάνομαι, αναρωτιέμαι, γίνομαι, δέχομαι, εργάζομαι, έρχομαι, θυμάμαι, κάθομαι, κοιμάμαι, ντρέπομαι, σκέφτομαι, φαίνομαι, χρειάζομαι κ.ά.

Τα ρήματα που έχουν μόνο παθητική φωνή λέγονται αποθετικά.

ΔΕΙΤΕ ΤΙΣ  ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ  ΕΔΩ ΚΑΙ ΕΔΩ

ΚΑΙ ΤΟ ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ 5 ΕΔΩ